Een zoektocht naar gerechtigheid: Het verhaal van de Ondina en haar Chinese bemanning
Willem Geluk
Een dappere oom
Willem Horsman, de broer van mijn moeder, was een zeeman die in zijn jonge jaren snel opklom door het maritieme rangenstelsel. Op 33-jarige leeftijd werd hij gezagvoerder van de tanker Ondina. Deze rang kon hij slechts 11 dagen bekleden, van 1 tot 11 november 1942. Op 11 november 1942 sneuvelde hij tijdens een zeegevecht met twee Japanse schepen.
Het jaar daarop, in 1943, werd ik geboren. Ik ben vernoemd naar mijn oom Willem.
Begin jaren ‘60 vroeg mijn opa Horsman mij of ik me ooit zou willen verdiepen in deze, voor de familie niet zo bekende geschiedenis. Lange tijd deed ik niets met dit verzoek, maar eenmaal met pensioen begon het familieverleden toch te kriebelen. Vanaf 2008 heb ik gezocht naar informatie om het roemruchte verhaal van de Ondina, haar kapitein en bemanning uit de vergetelheid te kunnen opdiepen. In 2009 had ik genoeg materiaal om een kleine expositie te organiseren in het gemeentehuis op Schier.
Een artikel over deze expositie, geschreven door mevrouw Sitalsing, verscheen in de Volkskrant. Naar aanleiding van de expositie en berichtgeving ontstond er een stroom van reacties. Hieruit kon ik opmaken dat de grote lijnen inmiddels bekend zijn, maar voor de invulling met details blijven nog vele open plekken. Dit hoop ik door meer publiciteit en wederom een tentoonstelling in te kunnen vullen.
Graag wil ik u meenemen in het verhaal van Willem Horsman, de Ondina en haar Chinese bemanning.
De Tweede Wereldoorlog op zee
Begin 1942 kreeg Nederlands-Indië te maken met de Japanse agressie. Door de aanvallen van de Japanners verloren de geallieerden de toegang tot oliebronnen, die al sinds de koloniale periode door Nederland werden gebruikt in Nederlands-Indië. Als reactie op de Japanse bezetting werd een geallieerde vloot gevormd voor de tegenaanval. De benodigde olie werd uit Perzië, het huidige Iran gehaald. Nederlandse tankers waren vanaf de tweede helft van 1942 op de havenstad Abadan aangewezen. Vanuit daar werd de olie over de Indische Oceaan getransporteerd naar Fremantle, Australië. Hier was de thuisbasis van de onderzeeërs van de zgn. Aziatische vloot. Dit was een geallieerde vloot, bestaande uit Amerikaanse, Australische en Nederlandse onderzeeboten.
Maar liefst veertien Japanse schepen kregen de opdracht om de olietransporten van de geallieerden te verstoren. Tijdens één van deze olietransporten, op 11 november 1942, werden de Nederlandse tanker Ondina en haar Brits-Indische begeleidingsschip HMIS Bengal aangevallen door de Japanse kruisers Hōkoku Maru en Aikoku Maru.
Het schilderij hierboven toont het zeegevecht tussen de Ondina en de Bengal aan de ene kant, en de Japanse kruisers in de Indische Oceaan. De Hokoku Maru staat in brand, na een voltreffer in de kruitruimte. Het schilderij is in opdracht van Shell na de Tweede Wereldoorlog door de Engelse zee-schilder Wilkinson gemaakt en heeft vele jaren in de bestuurskamer van Shell in Den Haag gehangen. Momenteel is niet bekend waar het schilderij zich bevindt.
De ondergang
De Ondina werd zwaar getroffen, er ontstond brand en het schip maakte zware slagzij. Kapitein Horsman werd dodelijk getroffen en gaf zijn bemanning het bevel om het schip te verlaten uit angst voor wraak van de Japanse zijde. Horsman kreeg gelijk; de Japanners namen ook de sloepen waarin de bemanning zich bevond, onder vuur. Hierbij sneuvelden drie Chinese opvarenden, Soo Fuey, Fung Kam en Hung Yung Chung.
Uit documenten blijkt dat bemanningslid Ah Kong mijn oom bij stond aan het roer en hem verzorgde in het heetst van de strijd.
De situatie leek hopeloos; de bemanning lag gewond in zee. Het schip stond in brand, lag ver van de bewoonde wereld en communicatie was onmogelijk. Enkele dappere bemanningsleden besloten toch aan boord te gaan om water en proviand te halen. Dit was riskant, aangezien het schip zwaar beschadigd was en zou kunnen zinken. Stuurman Bartele Broer Bakker, machinist Leijs en enkele andere mannen gingen terug aan boord en concludeerden dat het schip gered kon worden. Zij keerden terug naar de opvarenden in de sloepen en wisten de bemanning te overtuigen om weer aan boord te gaan. Met gezamenlijke inspanning werden de branden geblust en de machines weer in werking gesteld. De communicatieapparatuur was gedeeltelijk kapotgeschoten, maar besloten werd om de apparaten die nog wel werkten niet te gebruiken. Dat zou de vijand immers ook op kunnen vangen. Tijdens de terugreis naar Fremantle werd daarom genavigeerd met behulp van sextant en kennis van het sterrenstelsel. Bakker moest voor behandeling van brandwonden aan zijn benen naar een ziekenhuis op de Antillen.
Op 2 september 1945 werden op een Amerikaanse oorlogsbodem de documenten van de Japanse overgave ondertekend. Admiraal Helfrich,een Nederlandse admiraal die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Zuidoost-Azië diende, tekende namens Nederland.
Een onderscheiding
Mijn oom heeft de aanval niet overleefd. Er zijn geen brieven van hem uit die tijd van de oorlog. De laatste brief aan zijn familie arriveerde in november 1939. Daarna kwam er af en toe een telegram met als tekst “groet uit zee”. In verband met de oorlog was informatie aan het thuisfront beperkt. Men wilde immers de vijand geen details geven over locatie, lading en plannen.
Mijn familie werd door het Rode Kruis op de hoogte gebracht van het overlijden van Willem Horsman. Hij ontving postuum de Militaire Willems-Orde, alsmede een oorkonde namens de Engelse koning.
De tanker Ondina ontving in 1948 voor haar daden een ‘Koninklijke Vermelding bij Dagorder’. Deze onderscheiding beloont uitstekende daden van schepen van de Koninklijke Marine en Nederlandse koopvaardijschepen. Bij deze dagorder hoort een bronzen plaquette van 80 x 100 cm, die op de Ondina is aangebracht.
Geen uitreiking aan de Chinese bemanning
Ter gelegenheid van deze bijzondere onderscheiding werd ook aan de totale bemanning, bestaande uit Nederlanders, Engelsen, Australiërs en Chinezen, een bijbehorende oorkonde toegekend en in 1953 uitgereikt. Echter, de uitreiking van deze oorkonde aan de Chinese bemanningsleden is tot op heden, wegens politieke redenen, uitgebleven. Slechts twee Chinese bemanningsleden (Ah Kong en Ko Ping Kui) werden voor hun heldendaden tijdens het zeegevecht door Admiraal Helfrich gedecoreerd. In onderstaande tekst, gevonden in een Australisch herinneringsmuseum, staat dit opgetekend.
In 1954/1955 bood de Koninklijke Shell een reddingssloep aan de toenmalige reddingsmaatschappij aan. Deze reddingssloep kreeg de naam Willem Horsman en werd gestationeerd op Schiermonnikoog.
De tanker Ondina werd in 1959 gesloopt. Om het verhaal levend te houden werd een nieuwe tanker met dezelfde naam gebouwd. Deze tanker werd in 1961 in Rotterdam te water gelaten en gedoopt door prinses Irene. Voor deze gelegenheid
gaf Shell een herinneringsboekje uit. In dit boekje staan helaas onjuiste namen van de aanvallende Japanse kruisers.
Over de bemanning van de noodlottige laatste reis van de Ondina ben ik het volgende te weten gekomen.
Een Nederlandse schutter, Muus Visser, noteert in een brief aan Ab Kelder, hoofdredacteur van De Blauwe Wimpel in de jaren ’70, lovende woorden over Willem Horsman: “Horsman stond voor zijn personeel”. Muus Visser is na de Tweede Wereldoorlog naar Australië verhuisd.
Van de 55 bemanningsleden waren er 35 van Chinese afkomst. Hun namen en beroep waren geregistreerd. De Chinese bemanningsleden waren:
Ho Lin Chun Hkwei Sin Seng Hung Yung Chung * Chang Chee Ko Ping Kui Ah Kong Sin Sum Lo Kit Wong Khai Sin Lai Chan Ngun Fok Kam Tang Wai Ma Chun Lee On Fan Lau Soo Fuey * Chow Lung Fung Kam * Ah Chung Ho Cheung Chan Ping Ah Kwai Fung She Tang Tat Hung Chi Lo Koon Shing Choy Tsun Yuen Fook Fat Hong Wu Fong Chi Nam Lum Jian Nam How Kum | Boatswain Carpenter Storekeeper Quartermaster Quartermaster Quartermaster Quartermaster Sailor Sailor Sailor Sailor Sailor Sailor Sailors’ Cook Sailors’ Boy Pumpman Donkeyman No. 1 Fireman No. 2 Fireman No. 3 Fireman Sailor Fireman Fireman Fireman Fireman Fireman’s Cook Fireman’s Boy Chief Steward 2nd Steward Chief Cook 2nd Cook Messroom Boy Pantry Boy Pantry Boy Sailor |
* gesneuveld tijdens het zeegevecht | |
Uit gesprekken met nazaten van Nederlandse bemanningsleden heb ik kunnen opmaken dat de communicatie met de Chinese bemanning zeer moeizaam was. De taal vormde een grote barrière. Tijdens de terugtocht naar Fremantle werd aan de Chinese bemanning om opium gevraagd. Hiervan werd een drankje gebrouwen, bestemd voor de zwaargewonden aan boord. Over de Chinezen is verder bijna niets te vinden in de documenten. Dat zij voor het varen van de koopvaardij belangrijk waren, blijkt uit een Australisch document. Hierin wordt vermeld dat de nieuwe kapitein van de Ondina aan de Australische autoriteiten vroeg om ervoor te zorgen dat de Chinezen het schip niet zouden verlaten. Het belang wordt verder onderstreept door de relatie met de Chinese autoriteiten in Nederland: Toen de Ondina als eerste Nederlandse tanker de haven van Rotterdam binnenkwam, was de Chinese ambassadeur hierbij aanwezig. Bovendien was de Chinese ambassadeur aanwezig bij de onthulling van de gedenkplaat op de tanker Ondina in 1948, ook in Rotterdam. Helaas verslechterde in de jaren daarna de banden met China, zodanig dat de Chinese bemanningsleden de oorkonde niet hebben gekregen. Op basis van wat ik over Willem Horsman te weten ben gekomen, weet ik dat als hij niet was gesneuveld, hij voor zijn voltallige bemanning zou zijn opgekomen. Daarom probeer ik nu tot het uiterste te gaan om recht te doen aan de Chinese bemanning van de tanker Ondina.
Een oproep
Ik doe hierbij een oproep aan de lezers. Ik kom graag in contact met nabestaanden van de Chinese bemanning van de tanker Ondina of mensen die meer weten over de Chinese bemanningsleden van de Ondina tijdens de Tweede Wereldoorlog.
In het Chinees luidt de boodschap:
我想与Ondina 号油轮中国船员的亲属取得联系。
Binnenkort, van 19 april tot 16 mei, kunt u de door mij gemaakte expositie ‘Zeehelden uit de provincie’ in het provinciehuis Overijssel te Zwolle bezichtigen. De expositie gaat over de aanval op de Ondina, Willem Horsman en de rol van de Chinese bemanning.
U bent van harte uitgenodigd.
Mijn wens is om deze tentoonstelling permanent onder te kunnen brengen. Alle suggesties en hulp hierbij zijn van harte welkom.